مقدمه کتاب صوفیان- بخش سوم

اسپانیا و سیسیل پس از فتح به دست ساراسن ها در آغاز قرن هشتم تبدیل به مراکز تمدن اسلامی شدند, تمدنی که به تعصب دینی شهرت داشت (ساراسن نامی بود که اروپایی در سده های میانه برای مسلمانان عرب و پس از آن برای اشاره به همهٔ مسلمان‌ها به‌کار می‌بردند). اما محققین شمالی که برای خرید نوشته های عربی به منظور ترجمه شان به لاتین به این نقاط سفر می کردند, به دنبال نوشته های تعصب آمیز اسلامی نبودند, بلکه در جستجوی ادبیات تصوف و گاهی نیز قرادادهای علمی بودند. آهنگ های تروبادورها-کلمه تروبادور ربطی به فعل اسپانیایی تروبار به معنای پیدا کردن ندارد, بلکه از ریشه عربی طرب آمده و معنای آن نوازنده بربط است- اکنون به قطعیت دارای ریشه های ساراسنی دانسته می شوند (تروبادور به افرادی گفته می‌شد که در اروپای قرون وسطی در محدوده کشورهای فرانسه، آلمان و ایتالیا شعر می‌سرودند و تغنی می‌کردند). با این حال پروفسور گیوم در کتاب میراث اسلام خاطر نشان میکند که شعر, تغزل, موسیقی و رقص  که همگی در تخصص صوفیان هستند به همان اندازه مورد بی مهری اسقف های مسیحی قرار می گرفتند که به دست مقامات مسلمان. در حقیقت زبان عربی هر چند محملی برای دین مسلمانان و افکار صوفیانه بود, مستقل از هر دوی آنها باقی ماند.

تروبادور

جزیره مایورکا, جایی که من از سال 1929 در آن زیسته ام, در سال 1229 به دست شاه جیمز از اهالی آراگون پس از پنج قرن از تسخیر ساراسن ها خارج شد. شاه جیمز نشان شخصی خود را با نقش خفاش طرح کرد. این نشان هنوز بر فراز نشان های پالما, پایتخت ما دیده می شود. نشان خفاش مدتها من را سر در گم کرده بود و توضیح سنتی آن مبنی بر اینکه نشان هوشیاری است برایم قانع کننده نبود. خفاش در مسیحیت موجودی بد یمن است که با جادوگری ارتباط دارد. اما به خاطر داشتم که جیمز اول با کمک شوالیه های معبد و دو یا سه تن از بازماندگان اشرافیت مور (مور به مسلمانان اسپانیا گفته می‌شد که نژادی عربی–اسپانیایی–بربری داشتند) که در نقاط دیگر جزیره زندگی می کردند موفق به تسخیر پالما شده بود؛ و اینکه شوالیه های معبد به او خرد آموخته بودند و در زمان جنگهای صلیبی شوالیه های معبد متهم به همدستی با صوفیان ساراسنی شده بودند. در نتیجه چنین به ذهنم رسید که خفاش ممکن است معانی دیگری در عربی داشته باشد و اشاره ای باشد به مورهای بومی متحد با شاه جیمز, احتمالاً همان صوفیانی که او را دانش آموخته خرد خود کرده بودند.

نشان امروزین پالما

به ادریس شاه در اینباره نوشتم و چنین پاسخ داد:

واژه عربی خفاش از ریشه سه حرفی خفش گرفته شده است. معنی دوم این ریشه سرنگون کردن, ویران کردن, پایمال کردن است, احتمالاً به این دلیل که خفاش در ساختمان های ویرانه زندگی میکند. نشان انتخابی جیمز احتمالاً بازی با کلمات بوده برای معرفی خود به عنوان فاتح, چنان که در اسپانیایی او را به عنوان شاه جیمز فاتح می شناختند. اما این تمام ماجرا نیست. در ادبیات تصوف به ویژه در اشعار عاشقانه ابن عربی که در تمام اسپانیا رایج بود, خرابه به معنای ذهنی است که به دست افکار نادرست ویران شده و در انتظار بازسازی مجدد است.

تنها معنی دیگر این ریشه سه حرفی چشمانی ضعیف است که تنها در شب قادر به دیدن هستند. این عبارت می تواند معنایی بسیار عمیق تر از «به کوری خفاش بودن» داشته باشد. صوفیان ذهن ویران را کور نسبت به حقیقت می دانند, و چشمان خود را کور نسبت به آنچه که برای اذهان ویران اهمیت دارد. همچون خفاش, وقتی صحبت از آنچه متعلق به زندگی روزمره است به میان می آید, یعنی تقلا برای بقای حیات که انسان عادی اینچنین مهم می پندارد, صوفی در خواب است, و هنگامی که سایرین در خوابند بیدار است. به عبارت دیگر, توجه معنوی که در دیگران خفته است در صوفی بیدار است. یکی از عبارات تکرار شونده ادبیات تصوف  «خواب بودن نوع بشر و غرق بودنش در کابوس نارضایتی» است. به همین دلیل توضیح سنتی پالما درباره ارتباط خفاش با هوشیاری نیز نباید بی اهمیت دانسته شود.

بنابر این نشان شاه جیمز در عین حال که نمایشی بی پرده است از اینکه قدرت مسلمانان متعصب حاکم بر پالما را شکست داده, استفاده ای سرپوشیده و مکتوم است برای اطمینان دادن به متحدانش نسبت به اینکه او نیز یکی از اعضای اخوت آنها است. از اینکه شاه جیمز می توانست به عربی فصیح صحبت کند شواهد مطمئنی در دست نیست, اما عربی زبان دوم یا اول بیشتر مشاورانش بوده است. به علاوه, هزاران نویسنده دیگر نیز حتی در کشورهایی که عربی زبان رایج نیست به بازی با معانی مختلف ریشه های عربی کلمات دست زده اند. شاعران اردو و پارسی که زبانشان ریشه هندواروپایی دارد و نه ریشه سامی, با ریشه کلمات چنان برخورد می کنند که گویی فرمول جبر است.   

ادامه دارد